Na podstawie dorobku naukowego polskiego psychologa i psychiatry, Kazimierza Dąbrowskiego. Teoria dezintegracji pozytywnej.
Krótko o osobowości
Osobowość stanowi bardzo istotne zagadnienie w psychologii akademickiej i stosowanej. Rozpoznawane jest również przez wielu ludzi jako ważny aspekt rozmyślań dotyczących własnego życia. Osobowość staje się często podstawą refleksji związanej z doświadczanymi trudnościami i osiąganymi sukcesami osobistymi, społecznymi, edukacyjnymi, czy zawodowymi.
Osobowość to „zespół cech psychicznych, zespół postaw, nastawień, które pozwalają opisać podstawowe formy zachowania się człowieka, a także zespół warunków wewnętrznych, które determinują to, w jaki sposób człowiek dokonuje regulacji z otoczeniem” [Rozwój w trudzie egzystencji, J. Mikołajczyk, s. 51]. Kazimierz Dąbrowski, bohater niniejszego artykułu, podkreśla, iż osobowość jest „strukturą integrującą warstwy: biologiczną, społeczną i psychiczną” [Rozwój w trudzie egzystencji, J. Mikołajczyk, s. 51].
Zjawisko rozwijania własnej osobowości ku wyższemu poziomowi jest pozytywne i skutkuje m.in. wyższą dojrzałością psychiczną, lepszym rozumieniem wartości (np. większą empatią) oraz wyższą świadomością aktualnej rzeczywistości życia, skupieniem na zadaniach ważnych, mniejszym automatyzmem zachowania i większą autentycznością, bardziej sprawnym radzeniem sobie z wyzwaniami egzystencjalnymi, wyższymi możliwościami realizowania własnego ideału osobowości [Rozwój w trudzie egzystencji, J. Mikołajczyk, s. 204-205].
Na rozwój osobowości istotny wpływ mają czynniki kulturowe oraz socjalizacja, co staje się dobrze widoczne, gdy porównujemy cechy społeczeństw diametralnie różniących się od siebie – zwłaszcza gdy jedną z analizowanych stron jest społeczeństwo, do którego sami przynależymy [Psychologia dziecka, H. Rudolph Schaffer, s. 51-52]. Dla Polaków przykładowym kontekstem może być społeczeństwo chińskie, klasyfikowane jako reprezentant kultury kolektywistycznej, w której osobiste potrzeby i cele jednostki są podporządkowane celom i normom grupowym, dlatego jako jedną z głównych zalet Chińczyków uznaje się m.in. posłuszeństwo. Społeczeństwo polskie jest natomiast przedstawicielem kultury indywidualistycznej, czyli takiej, w której mimo pozytywnych relacji z innymi ludźmi i dobrych więzi rodzinnych, jednostkom zależy na własnej niezależności i poczuciu wolności, a w społeczeństwie dobrze oceniana jest samowystarczalność i zaradność Polaków [Psychologia dziecka, H. Rudolph Schaffer, s. 49-51]. Znaczenie uwarunkowań środowiskowych i rodzinnych zaczyna być lepiej zauważane również w sytuacji dokonywania refleksji nad konkretnymi cechami osobowości człowieka. Dla przykładu, cecha nieśmiałości jest w pewnym stopniu związana z (częściowo biologicznie uwarunkowanym) temperamentem osoby, ale również wynika ze sposobu wychowywania jednostki (a także samowychowania) [Psychologia dziecka, H. Rudolph Schaffer, s. 52].
Teoria dezintegracji pozytywnej
Kazimierz Dąbrowski to zmarły w 1980 roku polski psycholog kliniczny i psychiatra, a także pedagog i filozof. Założyciel nowatorskiego Instytutu Higieny Psychicznej. Człowiek wybitny, twórczy, zasłużony dla psychologii polskiej i światowej.
Teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego dotyczy w szczególności momentów kryzysu w procesie rozwoju osobowości człowieka. W koncepcji tej ważnym pojęciem jest tzw. nieprzystosowanie pozytywne, czyli postawa wyrażająca niezgodę dla własnych cech ocenianych jako negatywne i sprzeciw wobec konkretnych, negatywnie ocenianych wpływów środowiska zewnętrznego – narzucanych norm i oczekiwań społecznych [Rozwój w trudzie egzystencji, J. Mikołajczyk, s. 37-54]. Brak samokrytycyzmu, ale również ciągłe bezwarunkowe przystosowanie do otoczenia to cechy utrudniające rozwój osobowy człowieka i wskazujące na brak autentyzmu w ekspresji własnej osobowości.
Kolejnym ważnym konstruktem teoretycznym, stanowiącym odniesienie do omawianego tutaj tematu, jest pojęcie zdrowia psychicznego. Dąbrowski przyjmuje następującą jego definicję: „zdrowie psychiczne jest to zdolność do wielopłaszczyznowego i wielopoziomowego rozwoju psychicznego” [W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, K. Dąbrowski, s.31]. Zjawisko to uznał zatem jako zdolność rozwoju, a nie stan dokonany, określający pełny dobrostan psychiczny. Ten drugi mógłby być, jego zdaniem, rzeczywisty jedynie w określonym przedziale czasu dla konkretnej osoby, ponadto czasami może być rozumiany błędnie i wynikać z braku wymagań wobec samego siebie i innych osób, z konformizmu, braku wrażliwości, czy też braku potrzeby samorozwoju. Takie rozumienie mija się z istotą zjawiska. Zdaniem autora, zdrowie psychiczne to stan wciąż rozwijający się, dynamiczny [W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, K. Dąbrowski].
Środowisko wewnętrzne człowieka (jego funkcjonowanie psychiczne) pierwotnie związane jest w pewnym stopniu z jego konstytucją biologiczną, ale również podlega zmianom pod wpływem bodźców zewnętrznych (otoczenia społecznego, warunków życia itd.) i wewnętrznych (autonomicznych dynamizmów, przeżyć, potrzeb, przemyśleń własnych). Pozytywnym zjawiskiem jest przekształcanie się jego psychiki od automatyzmu w kierunku autentyzmu, dzięki nabyciu pewnej niezależności od wpływów zewnętrznych (konstruktywnej wybiórczości względem nich) i umiejętności realizowania wewnętrznych tendencji (zdolności właściwej oceny zjawisk wewnętrznych jako pozytywnych lub negatywnych i w związku z tym dokonywania odpowiednich wyborów) [W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, K. Dąbrowski, s. 48-65].
Dąbrowski wyróżnia w swoim modelu pięć poziomów rozwoju psychicznego: poziom I – integracja pierwotna, poziom II – dezintegracja jednopoziomowa, poziom III – dezintegracja wielopoziomowa spontaniczna, impulsywna, poziom IV – dezintegracja wielopoziomowa zorganizowana, usystematyzowana, poziom V – integracja wtórna [W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, K. Dąbrowski]. W tym miejscu należy dodać: ostatni poziom nie oznacza zakończenia procesu rozwoju psychicznego; większość osób nie osiąga nigdy piątego poziomu; jednostka w ciągu swojego życia, pod wpływem określonych wpływów, może cofać się lub wyprzedzać konkretne poziomy rozwoju. Teoria dezintegracji pozytywnej opracowana została w wyniku wieloletniej pracy naukowej i praktyki w pomocy innym, i niesie z sobą dużo informacji konstruktywnych, stanowi pozytywne spojrzenie na rozwój człowieka, który dokonuje się przede wszystkim dzięki świadomym wysiłkom jednostki. Autor podkreśla rolę świadomości i samowychowania w procesie rozwoju człowieka. Jeśli Czytelnik zainteresowany jest głębszym poznaniem dorobku naukowego Kazimierza Dąbrowskiego, warto sięgnąć po adekwatne, liczne publikacje. W tym miejscu nakreślone zostaną podstawowe kwestie związane z kryzysem w rozwoju osobowości.
Dokonujące się przemiany struktury psychicznej, czy konkretnie struktury osobowości wiążą się z pewnym niepokojem, zaburzeniem poczucia stałości i harmonii. Te dynamizmy życia psychicznego skutkują występowaniem kryzysów psychicznych. Konflikty z innymi ludźmi, frustracje, poczucie urazy, a nawet stany nerwicowe, depresyjne, czy lękowe nie muszą, ale mogą wiązać się z tymi procesami. Należy zaznaczyć, iż mowa tutaj o stanach przejściowych, rozwojowych, a nie klinicznych, długotrwałych zaburzeniach funkcji. W sytuacji, gdy jednostka rozwija swoją strukturę psychiczną, czynniki o charakterze autonomicznym i autentycznym zaczynają odgrywać większą rolę, jednostka zaczyna doświadczać wielopoziomowości własnej struktury psychicznej, co jest zjawiskiem korzystnym. „Zaczynają działać dynamizmy typowe dla poziomu dezintegracji spontanicznej wielopoziomowej, jak zdziwienie w stosunku do siebie, zaniepokojenie sobą, poczucie niższości w stosunku do siebie, niezadowolenie z siebie, poczucie wstydu i winy, nieprzystosowanie pozytywne, instynkt twórczy wielopoziomowy i inne. Pozwalają one uzyskać dystans w stosunku do siebie samego” [W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, K. Dąbrowski, s. 59]. Stan ten powinien prowadzić do odkrycia ideałów rozwojowych – jednostka określa swoje cele, ma obraz pozytywnego modelu życia, który chciałaby osiągnąć.
Rozwój osobowości człowieka, rozumiany zgodnie z podejściem autora, to proces „świadomego wyboru drogi i celów rozwoju i przejścia od poddania się czynnikom w dużej mierze automatycznym do wzięcia <<we własne ręce>> swojego rozwoju i kierowania nim (…) ze świadomym przyjęciem trudności, niepokojów, cierpień, konfliktów wewnętrznych (…) jako koniecznego procesu rozwojowego w kierunku [zdrowej] osobowości” [W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, K. Dąbrowski, s. 64]. Rozwój wymaga zatem pewnej determinacji, wytrwałości i odwagi. Nie da się go osiągać bez włożonego wysiłku. Z tego powodu, jak również z powodu nieświadomości, czy braku potrzeb rozwojowych, wiele osób nie podejmuje lub rezygnuje z tego procesu, dążąc do utrzymania poczucia stabilizacji i bezpieczeństwa, żyjąc zgodnie ze swoim przyzwyczajeniem, nie realizując swoich potencjałów osobowościowych, intelektualnych, społecznych i innych. Takim osobom mogą pomóc ludzie inspirujący, koledzy, zaangażowani nauczyciele, członkowie rodziny, psycholodzy, pedagodzy czy też inni terapeuci, rozwijając w nich większe zaangażowanie w budowę własnego życia, realizację swoich talentów i możliwości, jak również dając przykład własnym podejściem do ważnych zagadnień egzystencjalnych, istotnych wartości i prowadząc konstruktywne dyskusje nt. różnych zjawisk życia.
Zdarza się również, że człowiek podejmuje wyzwanie rozwoju, jednak pod wpływem wyczerpującej walki z samym sobą, ograniczeniami, trudnościami sytuacyjnymi, negatywnym wpływem innych osób i innymi czynnikami rezygnuje z tej drogi, będąc wyczerpanym psychicznie, a nawet fizycznie. Jeśli jednak zdążył poszerzyć swoją samoświadomość, lepiej poznać siebie i określić swoje marzenia, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że ta wiedza i intuicja będą w nim trwać, i wznowi ten proces, gdy nabierze sił psychicznych i fizycznych [W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, K. Dąbrowski]. Sytuacja taka wskazuje na dużą determinację jednostki i rozwijającą się autentyczność jej osobowości, mimo napotykanych przeszkód – negatywnych czynników zewnętrznych, czy też niższej odporności psychicznej na stres emocjonalny. W sytuacji takiej ważne jest, by jednostka miała w swoim życiu osoby wspierające ją, pomagające w przezwyciężaniu trudności, radzeniu sobie z rozczarowaniem czy frustracją, dające nadzieję na osiąganie pozytywnych wyników. Mogą to być osoby z rodziny, przyjaciele, nauczyciele czy psycholog.
Wewnętrzny remont
Dlaczego rozwój osobowości, jak również kształtowanie własnej tożsamości to zadania trudne, wymagające dużych wysiłków emocjonalnych, jak również poznawczych? Ponieważ „rozwój jednostki dokonuje się poprzez rozbicie dotychczasowej, wyjściowej, pierwotnie zintegrowanej struktury”. Sytuację taką można porównać do remontu. Jeśli dane pomieszczenie w naszym domu, a nawet cały dom, nie odpowiadają naszym potrzebom, utrudniają codzienne życie, nie przystają do naszych oczekiwań (np. trudno znaleźć nam dobre miejsce na wyciszenie, albo nie mamy właściwej przestrzeni na naszą pracę, albo tracimy dostęp do prądu czy też ściany domu albo urządzenia z jakichś przyczyn niszczeją), to ważne jest dla nas, aby te problemy rozwiązać, ponieważ wpływają one w istotny sposób na nasze życie. Dodatkowo możemy być świadomi tego, że nasz dom może wyglądać i funkcjonować znacznie lepiej i jesteśmy w stanie to osiągnąć. Wówczas przystępujemy do remontu. Podejmujemy tę podstawową decyzję, jak również decyzje szczegółowe, dotyczące tego, co musi się w naszym domu zmienić, a co zostawiamy tak, jak jest, bo dobrze nam służy. Następnie rozpoczynamy remont, który nieuchronnie przynosi nam bardzo duży bałagan, stres, zamieszanie, poczucie niestałości, dyskomfortu. I fizyczne zmęczenie. Kontynuujemy prace, ponieważ wiemy, że trzeba przejść przez ten trudny proces, aby później cieszyć się z pozytywnych efektów i doświadczać wyższej jakości życia. Gdy remont się kończy, podejmujemy jeszcze prace porządkowe, mając już pewność, że to co zrobiliśmy było dla nas dobre: już czujemy tę świeżą energię, już widzimy nowe perspektywy bycia w tej przestrzeni, korzystania z niej zarówno dla własnego rozwoju, jak i zadbania o własną higienę psychiczną. Nie ma prawdziwych, pozytywnych zmian bez etapu bałaganu. Tym bałaganem jest w przypadku rozwoju osobowości głównie zaburzona równowaga emocjonalna – dzieje się dużo i intensywnie. Trzeba to przetrwać. Czasami warto sięgnąć po pomoc ze strony określonych specjalistów – w tym przypadku np. psychologa. Często wystarczy wsparcie ze strony najbliższych. Warto dodatkowo zadbać o siebie, o swój komfort poprzez zapewnienie sobie czasu na odpoczynek w samotności, spokojną rozmowę ze wspierającą nas osobą, czy też wypoczynek na świeżym powietrzu.
O pozytywnie przebiegającym procesie dezintegracji świadczy fakt „odkrycia i wyróżnienia w sobie tego, co jest <<bardziej mną>> od tego, co jest <<mniej mną>>, (…) samookreślenie w zakresie <<kim i jakim jestem naprawdę>>” [Osoba. Dylematy rozwoju, T. Kobierzycki, s.32]. Można wyróżnić trzy fazy procesu dezintegracji. Pierwszym jest faza negatywna oznaczająca znaczny spadek samopoczucia psychicznego, cierpienie psychiczne. Później następuje faza chwiejna, związana z częstymi zmianami nastroju i zmianami nastawień. Po niej krystalizuje się faza pozytywna, charakteryzująca się entuzjastyczną afirmacją własnej osobowości, radością, poczuciem sukcesu osobistego. W procesie dezintegracji pozytywnej człowiek stoi przed wyzwaniem oswojenia się z określonymi emocjami, myślami, przeczuciami, które następnie zaczyna konstruktywnie rozwijać w sobie [Osoba. Dylematy rozwoju, T. Kobierzycki].
Na koniec tego artykułu warto podjąć pewną kwestię związaną z wychowywaniem dzieci i młodzieży. Otóż nadmiernie intensywne i niewłaściwe socjalizowanie zdrowego, młodego człowieka może być czynnikiem utrudniającym mu ukształtowanie własnej, zdrowej i twórczej osobowości, gdyż może on stać się zbyt podatny na wpływy otoczenia. Uzależnia on swoje cele życiowe od opinii z zewnątrz, dlatego trudno mu rozwijać własny autentyzm, poznać siebie, realizować się według posiadanych potencjałów, określać własne marzenia. [Osoba. Dylematy rozwoju, T. Kobierzycki; W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, K. Dąbrowski]. Ważne jest, by jednostka odnalazła wewnętrzną potrzebę rozwoju i nauczyła się kształtować swoje życie w autonomiczny i konstruktywny sposób, będąc jednocześnie zaangażowanym członkiem społeczności, budującym pozytywne relacje interpersonalne. Warto dążyć do osiągnięcia tego ideału wychowawczego w kontakcie z osobami młodymi, które przecież – jeśli się im tego nie utrudnia – mają w sobie dużą ciekawość, otwartość i szukają inspiracji dla określania celów i znajdowania własnej drogi życia.
Bibliografia:
– Psychologia dziecka, H. Rudolph Schaffer, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2005
– Rozwój w trudzie egzystencji. Aksjologiczno-egzystencjalne aspekty Teorii Dezintegracji Pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego, J. Mikołajczyk, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, Kraków, 2012
– W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, K. Dąbrowski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1989
– Osoba. Dylematy rozwoju, T. Kobierzycki, Wydawnictwo Pomorze, Bydgoszcz, 1989
Opracowała: Magdalena Kędra