Ryzyko samobójstwa – jak je rozpoznać i co robić, kiedy podejrzewasz, że ktoś kogo znasz, może być zagrożony.

Samobójstwo to problem, który dotyczy coraz to większej liczby ludzi. Każdego roku na świecie prawie milion osób ginie śmiercią samobójczą, oznacza to, że średnio co 40 sekund jakiś człowiek na kuli ziemskiej odbiera sobie życie. Jeszcze częstszym zjawiskiem są próby samobójcze, które według niektórych danych, mogą co roku dotyczyć od 20 do 50 milionów ludzi na świecie. [http://www.who.un.org.pl/aktualnosci.php?news=330&wid=9] Badania naukowe wskazują, że niemal każdy z nas, na jakimś etapie życia, szczególnie w okresie dojrzewania, zastanawiał się nad problemem samobójstwa. Niektórzy z nas zetknęli się z nim osobiście lub znają osoby, które postanowiły zakończyć swoje życie. Jeszcze inni natknęli się na nie w filmie lub książce albo mediach. Zjawisko to nie jest obce nikomu z nas, a jednak ciągle funkcjonuje jako społeczne tabu. Suicydolodzy biją na alarm, psychologowie tworzą programy profilaktyczne, psychoterapeuci usiłują pomagać tym, którzy na swojej drodze zetknęli się z tym problem. Jakie jednak czynniki wpływają na to, że każdego roku coraz większa liczba ludzi, szczególnie osób młodych, dla których życie, teoretycznie, dopiero się zaczyna, postanawia popełnić samobójstwo?

Czy są jakieś szczególne znaki lub sygnały, które pozwalają rozpoznać, że ktoś boryka się z tym problemem? A przede wszystkim, co możemy zrobić, żeby pomóc takiej osobie? Przede wszystkim, jeśli masz podejrzenia, że ktoś może mieć myśli lub tendencje samobójcze, nie można bagatelizować problemu wierząc w społeczny mit mówiący o tym, że jeśli ktoś naprawdę chce się zabić, nie mówi o tym. To nie prawda! Około 80 % samobójców w różny sposób próbowało zakomunikować problem. Co powinno zwrócić naszą uwagę?

wycofywanie się z kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, odwracanie się od nich,
zainteresowanie lub wręcz zaabsorbowanie śmiercią,
wyraźne zmiany osobowości i nastroju,
trudności z koncentracją,
trudności w szkole, obniżenie jakości pracy i ocen,
zmiana dotychczasowych zwyczajów dotyczących jedzenia i snu (utrata apetytu lub objadanie się, bezsenność lub nadmierna senność),
utrata zainteresowania rozrywkami,
częste uskarżanie się na fizyczne dolegliwości, przeważnie powiązane z emocjami, jak bóle głowy, bóle żołądka lub uczucie zmęczenia,
nieustanne znudzenie,
utrata zainteresowań dla rzeczy i spraw, o które dotychczas młody człowiek się troszczył (np. zaniechanie dbałości o wygląd),
rozmowy o samobójstwie lub jego planowaniu,
wzrost impulsywności: nagłe impulsywne działania, jak akty agresji i przemocy, zachowania buntownicze lub ucieczkowe (wynikające z ogromnego napięcia emocjonalnego),
nagłe ekscesy alkoholowe lub narkotykowe (będące próbą „znieczulenia się w cierpieniu” lub formą wołania o pomoc),
odrzucanie pomocy, poczucie, że udzielenie pomocy jest już niemożliwe,
wypowiadanie komunikatów na temat beznadziejności życia, braku wyjścia, własnej bezwartościowości,
wypowiadanie co jakiś czas komunikatów typu: „Niedługo przestanę być dla ciebie problemem”, „To nie ma znaczenia”,
nagłe przejście z depresji do stanu pogody i zadowolenia,
rozdawanie kolegom swoich ulubionych przedmiotów, oddawanie domowych zwierzaków w dobre ręce,
sporządzanie testamentu,
wypowiadanie komunikatów typu: „Jestem niczym”, „Nie warto się mną zajmować”, „Chciałbym umrzeć”, Zamierzam się zabić”, „Nie powinnam się urodzić”.

Problemu nie można lekceważyć, jeśli jesteś rodzicem lub nauczycielem, któremu dziecko lub nastolatek powiedziało o zamiarze samobójczym, nie próbuj prowadzić psychoterapii, nie przekonuj go, ale też nie zostawiaj samego ani na chwilę, nie odsyłaj na następne spotkanie. Wysłuchaj, co ma do powiedzenia, nie obiecuj dyskrecji i powiedz o swoich zamiarach. Celem rozmowy powinno być ustalenia na jakim etapie drogi samobójczej znajduje się Twój rozmówca oraz podjęcie adekwatnego działania. Droga do samobójstwa składa się z kilu etapów:

Myśli samobójcze – rozważania, że dobrze byłoby nie żyć, fantazjowanie o własnej śmierci wyobrażanie sobie pogrzebu, reakcji otoczenia, fantazje na temat wpływu własnej śmierci na dalsze losy innych osób.
Plany – bardzo ogólne, nie ma określonej daty, sposobu, poszukiwanie informacji o skutecznych sposobach odebrania sobie życia.
Zamiary (tendencje) samobójcze – podjęcie decyzji o samobójstwie, testowanie różnych sposobów odebrania sobie życia (czasami dochodzi do kilku prób samobójczych, o których nikt nie wie).
Charakterystyczne dla tego etapu jest rozdawanie rzeczy, godzenie się ze znajomymi z którymi było się w konflikcie.
Samobójstwo dokonane.

Podczas rozmowy z osobą, którą podejrzewamy o ryzyko samobójstwa trzeba zdiagnozować, na jakim etapie drogi się znajduje. W ocenie pomocna może być Skala Oceny Skłonności Samobójczych opracowana na Uniwersytecie Columbia (C-SSRS), która dostępna jest w Internecie. Pytania, które mogą być pomocne w rozpoczęciu takiej rozmowy to np.:

Czy możesz mi pomóc zrozumieć, co przeżywasz?
Czy mógłbyś mi opowiedzieć, co się ostatnio działo u Ciebie?
Jak się czujesz? Jaki masz nastrój?
Mam wrażenie, że ostatnio jesteś smutny, czy się mylę?
Czy jest coś, co Cię ostatnio martwi?
Czy nadal interesujesz się tym, co kiedyś?
Jakie masz plany na najbliższe 2 lata?

Celem rozmowy musi być określenie, jakie jest ryzyko, że osoba, z którą rozmawiamy podejmie próbę samobójczą:

Ryzyko nagłe (prawdopodobieństwo próby samobójczej w czasie mniejszym niż 48 godzin) – na tym etapie pojawiają się konkretne myśli i skłonności samobójcze. Osoba, z którą rozmawiamy chce się zabić, ma plan popełnienia samobójstwa, posiada dostęp do potrzebnych do tego środków, jej emocje i uczucia wskazują na ryzyko próby samobójczej. W takim przypadku konieczna jest natychmiastowa konsultacja z lekarzem psychiatrą, który rozważy hospitalizację. Nie wahaj się wezwać pogotowia lub policji. Nie można bagatelizować powagi sytuacji, nie wahaj się działać i nie odwlekaj działań na inny czas, bo może być za późno.
Ryzyko bliskie (prawdopodobieństwo próby samobójczej w ciągu kilku najbliższych dni) – na tym etapie pojawiają się myśli samobójcze bez tendencji i planów. Mogą przybierać formę bierną „nie warto żyć, lepiej byłoby umrzeć” lub aktywną „myślę o tym, aby skończyć ze sobą”. Występują objawy depresji. W rodzinach często obecne są uzależnienia i zaburzenia psychiczne. W takim przypadku konieczne są działania mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa, w tym kontakt z rodzicami, konsultacja specjalistyczna z psychologiem, psychoterapeutą lub psychiatrą.
Ryzyko długoterminowe (prawdopodobieństwo próby samobójczej w ciągu najbliższych miesięcy) – na tym etapie pojawiają się myśli nie sprecyzowane szczegółowo, obecne są rozważania o śmierci. Można zauważyć objawy depresji, uzależnień, w rodzinie występują zaburzenia psychiczne. W takim przypadku należy nawiązać kontakt z rodzicami, opracować plan interwencji w najbliższym czasie – pomoc psychiatryczna, opieka ambulatoryjna lub szpitalna, opieka Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej lub ośródka interwencji kryzysowej.

W zależności od tego, jak ocenimy ryzyko samobójstwa należy podjąć odpowiednie kroki. Powodów, które sprawiają, że samobójstwo wydaje się najlepszą opcją może być wiele: depresja, samotność, zaniedbanie, niedocenienie, trudność radzenia sobie z presją i stresem, poczucie straty, poczucie niskiej wartości, rozpad rodziny, traumatyczne wydarzenia w przeszłości, fizyczne dolegliwości, wahania hormonalne i wiele innych.

Co można więc zrobić? Rozmawiaj z uczniem w sposób tak naturalny, jak tylko potrafisz. Celem prowadzonej rozmowy powinno być: zapewnienie mu bezpieczeństwa, nawiązanie kontaktu, umożliwienie odreagowania nagromadzonych silnych emocji, zmniejszenie poczucia osamotnienia, podarowanie odrobiny nadziei.

„Już jest za późno!
Nie jest za późno!
Nie jest za późno!
Nie jest za późno!”
(E. Stachura. „Jest już za późno”)

Carr A. (2008). Depresja i próby samobójcze młodzieży. Sposoby przeciwdziałania i reagowania. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Jamison K.R. (2004). Noc szybko nadchodzi. Zrozumieć samobójstwo
by mu zapobiec. Zysk i S-ka, Poznań.
Ringel E. (1987). Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie. Wydawnictwo GLOB.
Malczewska A. (2006). Rola pedagoga szkolnego w zapobieganiu zachowaniom samobójczym wśród uczniów. Suicydologia, 2, 100-107.
Fox C., Hawton K. (2009). Jak-dlaczego-kiedy rozmawiać z młodymi zagrożonymi samobójstwem. Fraszka Edukacyjna.
Anthony T.M. (1994). Dlaczego? Samobójstwo i inne problemy wieku dojrzewania. Oficyna wydawnicza „Vocatio”, Warszawa.
Kampania społeczna „Zobacz znikam” zobaczznikam.pl

Wioleta Barsznica