Ze wszystkich zmysłów w procesie uczenia się jest wzrok. Ponad 85 procent wyuczonych treści zostaje przyswojonych przez wzrok, a jednocześnie u dziecka mającego trudności w nauce najczęściej pomija się trudności ze wzrokiem. Wiele dzieci, u których zdiagnozowano trudności w uczeniu się (dysleksję) lub które osiągają w szkole słabe wyniki, ma podstawowe zaburzenia widzenia, które uniemożliwiają im pełną realizację potencjału. Jednocześnie problemy z widzeniem nie ujawniają się u nich podczas standardowych testów na wzrok, które badają jedynie widzenie na dalekich odległościach.
W jaki sposób widzenie wpływa na uczenie się?
Czytanie, pisanie oraz ortografia to umiejętności, które zależą w znacznym stopniu od wzroku, a ponieważ czytanie jest pierwszym etapem nauki szkolnej, to zazwyczaj problemy ujawniają się jako pierwsze. Wyróżniamy trzy podstawowe funkcje wzrokowe, jakie potrzebne są dziecku do czytania: konwergencja, akomodacja, wodzenie.
Konwergencja – oczy muszą współdziałać ze sobą i być zwrócone na ten sam punkt na kartce. Konwergencja musi utrzymać się bez wysiłku ze strony dziecka, podczas gdy oczy przeskakują po linijkach tekstu. W rezultacie mózg otrzymuje pojedynczy i spójny obraz tekstu.
Akomodacja – obraz widziany przez jedno oko musi być ostry i prawidłowo ustawiony. Proces ten powinien zachodzić szybko i bez wysiłku, aby dziecko mogło sprawnie przestawiać wzrok na zmieniające odległości.
Obie te umiejętności tj. akomodacja i konwergencja są ze sobą blisko powiązane, dlatego, jeśli jedna z nich jest zaburzona to druga również nie funkcjonuje właściwie.
Objawy zaburzeń konwergencji:
– uczeń skarży się na zamazany lub podwójny druk,
– obejmuje naraz wzrokiem niewielki obszar tekstu,
– widzi różne odcienie czerni druku – często tekst przejaśnia się przy mrugnięciu,
– dziecko skarży się na bóle głowy po szkole i w trakcie odrabiania lekcji,
– upośledzona jest koordynacja oko – ręka,
– pogarszająca się czytelność pisma,
– często zmienia odległość na której trzyma tekst, przybliżając znacznie wzrok do kartki,
– skarży się, że widzi strumień bieli w tekście,
– w testach na czytanie dokładność oraz szybkość czytania są niższe niż osiągany poziom rozumienia czytanego tekstu.
Wodzenie – to zdolność do przeskakiwania w tekście lub wodzenia oczami wzdłuż tekstu, tak aby mózg mógł otrzymywać ciąg informacji w prawidłowej kolejności. Nie tylko musimy móc przeskakiwać wzrokiem ze słowa na słowo, ale także wykonywać większy ruch z jednej linii do drugiej nie gubiąc się w tekście.
Objawy zaburzenia wodzenia oczami:
– tendencja do gubienia się w tekście w trakcie czytania,
– konieczność korzystania z palca lub długopisu, aby się nie pogubić,
– tendencja do pomijania liter lub wyrazów,
– tendencja do pomijania liter w wyrazie np. ,,frak” uczeń czyta jako ,,fark”,
– tendencja do mylenia kolejności liczb podczas wykonywania działań na kolumnach cyfr,
– mylenie setnych, dziesiętnych i jednostek.
Poza wymienionymi trzema głównymi umiejętnościami ważne jest, aby dziecko miało świadomość kierunku, tak aby było w stanie łączyć sygnały wzrokowe z rozumieniem kierunku ruchu. Pozwala mu to rozróżnić podobnie wyglądające litery, ale mające określony kierunek, takie jak: ,,b/d” oraz słowa takie jak: ,,on/no”.
Zaburzenia czynności wzrokowych wpływa nie tylko na czytanie, ale również na pismo, ortografię oraz sport.
Problemy z wyznaczaniem kierunku:
– odwracanie liter np. b/d; q/p; m/w/n; s/z
– trudności z odczytywaniem alfabetu na wczesnym etapie, zwłaszcza małych liter, pismo lustrzane,
– trudności z rozpoznawaniem i wyznaczaniem kolejności,
– mylenie lewej i prawej strony powyżej wieku siedmiu lat,
– przypadki lateralizacji mieszanej w rodzinie często wiążą się z problemami
z wyznaczaniem kierunku.
Zaburzenia wizualizacji:
– uczeń popełnia błędy na poziomie fonetycznym,
– jest wstanie nauczyć się na pamięć zasad ortografii i osiągać dobre wyniki w testach, ale przy wolnych wypowiedziach pisemnych popełnia sporo błędów,
– ma problem z przywoływaniem obrazów i pamięcią krótkoterminową,
– trudno mu przywoływać szczegóły zeszłych zdarzeń lub opisać miejsca, w których było,
-może mieć trudności z rozumieniem wzorów oraz przekształceń geometrycznych.
Uczeń przejawiający tego typu problemy z trudnością koncentruje się przez dłuższy czas, nie ma jednak problemów z wypowiedziami ustnymi. Uczniowie tacy najczęściej unikają zadań, w których muszą pochylać się blisko nad kartką. Często cierpią na bóle głowy oraz odczuwają ogólny dyskomfort w zakresie widzenia, sprawiając wrażenie zmęczonych i spiętych. Dlatego pojawiają się problemy z zachowaniem w postaci frustracji oraz złości, zwłaszcza gdy reakcją na problemy ucznia jest raczej ostra reakcja niż empatia i zrozumienie.
Wpływ odruchów pierwotnych na układ wzrokowy
Odruchy pierwotne i posturalne odgrywają ważną rolę w kształtowaniu się wzroku. Stanowią one fundament rozwoju zmysłów. Jeżeli odruch pierwotny wywodzący się z pnia mózgu nadal obecny jest po okresie, w którym powinno nastąpić jego integrowanie (poprzez wyższy ośrodek w mózgu), zostanie zaburzony rozwój zmysłu wzroku. Na wzrok ogromny wpływ mają cztery odruchy. Poprzez wygaszenie poniżej wymienionych odruchów oko może funkcjonować bez wysiłku i utraty zbędnej energii. Odruch Moro, asymetryczny toniczny odruch szyjny ATOS, symetryczny toniczny odruch szyjny STOS, oraz toniczny odruch błędnikowy TOB wpływają na równowagę, ruchy oczu, akomodację, kontrolę głowy oraz współpracę oczu.
Dlatego, koniecznym wydaje się prowadzenie diagnozy uczniów celem uniknięcia błędnego zakwalifikowania do grupy zaburzeń dyslektycznych, które są wynikiem mikrodeficytów rozwojowych. Problemy ucznia z nauką czytania, pisania, z ortografią często wynikają z zaburzeń funkcjonowania wzrokowego i dają takie same objawy jak dysleksja.
Dlatego, ważne jest usprawnienie funkcjonowania wzrokowego, tj. poprawa podstawowych funkcji wzrokowych (konwergencji, akomodacji, wodzenia) poprzez:
- Poprawę ostrości widzenia.
- Nabywanie umiejętności czytania ze zrozumieniem.
- Poprawę koordynacji w pracy oczu.
- Prawidłowe postrzeganie form wizualnych.
- Poprawę pamięci wzrokowej.
- Poprawa integracji wzrokowo – ruchowej.
- Kształcenie świadomości kierunku, strony lewej i prawej.
- Rozwijanie szybkiej i dokładnej fiksacji.
PRZEPROWADZENIE SPECJALISTYCZNEJ DIAGNOZY
- Test Brocka – sprawdzenie umiejętności tłumienia widzenia.
- Figury Tansleya – różne pozycje figur oraz formy geometryczne do przerysowania.
- Test na fiksację (ruch gałki ocznej).
- Test na wodzenie oczami.
- Test na wodzenie ręką/okiem.
- Test na konwergencję w bliskim punkcie.
- Test na ponowne przestawianie się na widzenie obuoczne.
- Test na akomodację widzenia obuocznego.
ĆWICZENIA USPRAWNIAJACE PROCES WIDZENIA
- Piłka Marsdena ćwiczy ruch gałki ocznej.
- Sznur z koralikami Brocka trenuje ruch gałki ocznej i akomodację.
- Słomka ćwiczy ruch gałki ocznej i konwergencję.
- Piłka w powietrzu – konwergencja.
- Sakady (szybkie, skokowe ruchy gałek ocznych) – ćwiczenie ruchów oka.
- Piramidy z liczb i cyfer.
- Tablica Harta – trenuje ruchy gałek ocznych.
- Ekscentryczne okręgi ćwiczą konwergencję, odczucie głębi i ruchy gałek ocznych.
Opracowała: mgr I. Górka