Klasa szkolna jest specyficzną grupą, która powstała w sposób instytucjonalny, a więc poszczególni uczniowie nie mają wpływu na to, do której klasy zostaną przydzieleni. Ponadto klasa szkolna, jak każda grupa społeczna wytwarza normy wspólnego zachowania. Klasa nie jest jednak sumą jednostek, ale grupą ludzi, którzy w chwili znalezienia się w niej, mogą zacząć zachowywać się zupełnie inaczej, niż robiliby to poza klasą. Warto więc, żeby nauczyciel lub wychowawca pracujący z klasą brał pod uwagę, że zarówno stosunek poszczególnych uczniów do nauki, jak i ich postawa wobec szkoły oraz nauczycieli, a także zachowanie są ściśle związane z procesami społecznymi, jakie zachodzą w klasie.
Warto wiedzieć, że w czasie formowania się grupy społecznej, także klasy szkolnej, zachodzą pewne uniwersalne fazy.
Pierwszą z nich jest faza kształtowania się grupy, inaczej określana fazą formowania lub orientacji i zależności. Dominuje w niej skupienie się na sobie oraz uległość poszczególnych członków grupy. Wyraźnie przejawia się niepokój związany ze znalezieniem się w nowej sytuacji i wśród osób często zupełnie nieznanych. Jest to faza wzajemnego poznawania się. Każdy stara się zaprezentować z jak najlepszej strony. Członkowie zespołu sprawdzają, co jest dla nich wspólne, a co ich różni. Tworzą się sympatie i antypatie, które bazują na wzajemnym podobieństwie. W tej fazie obserwuje się dużą niepewność, zaczynają się kształtować pierwsze wyobrażenia, co jest możliwe, a co nie. Oczekiwania poszczególnych członków grupy są bardzo wysokie. Ich uwaga koncentruje się na wzajemnym zrozumieniu oraz ustaleniu własnego miejsca w grupie. Wszelkie opinie wyrażane są w sposób ugrzeczniony i ostrożny. Bardzo ważna na tym etapie jest osoba nauczyciela lub wychowawcy. Jego zadaniem jest przekazanie grupie informacji na temat norm i reguł panujących w klasie oraz pomoc w obniżeniu napięcia i lęku poszczególnych uczniów. Pomocne może okazać się umożliwienie uczniom odkrycia jak największej ilości wspólnych punktów, gdyż ułatwi to ich integrację. Wydajność grupy na tym etapie jest niska, dużo czasu poświęca się na zrozumienie innych i ustalenie ich miejsca w grupie oraz ustalenie warunków współpracy. Realizacja poszczególnych zadań schodzi więc na dalszy plan. Faza ta stanowi działania prewencyjne przed występującymi w przyszłości konfliktami – im więcej czasu poświęcimy na dobrą integrację i poznanie się uczestników grupy, zbudowanie solidnych fundamentów, tym łatwiej przejdziemy przez kolejne fazy. Dla uczestników grupy i liderów nastawionych głównie na realizację zadania, ta faza jest frustrująca, bo wymaga długiego oczekiwania na wynik.
Drugim etapem rozwoju grupy jest faza szturmowania, określana też fazą konfliktu i buntu. Kiedy uczniowie przekonują się, że aby osiągnąć swój indywidualny cel, muszą pracować razem, grupa wkracza w najbardziej krytyczną fazę. Pojawia się walka o władzę, narzekanie, krytyka. Uczniowie są zaangażowani i chcą pracować, ale każdy zgodnie z dotychczasowym sposobem działania, stąd pojawiający się opór przed zmianą. Uczestnicy nie boją się już wyrażać swoich opinii i kwestionują pozycję lidera. Dochodzi do różnicowania się między członkami grupy i ich formalnym liderem (nauczycielem), a następnie pomiędzy samymi uczestnikami. Czasami może się zdarzyć, że niektórzy uczniowie w tej fazie, opuszczą zespół czując niezadowolenie z obecnej sytuacji, ale może się zdarzyć również tak, że jeśli nie mają możliwości odejścia, będą udawali, że to robią, sabotując pracę zespołu. Na tym etapie krystalizuje się i uwidacznia podział ról na aktywnych i biernych, dominujących i uległych uczestników grupy. W odkryciu ról poszczególnych uczniów pomóc mogą odpowiednie techniki socjometryczne lub zadania skoncentrowane na rolach grupowych. Jest to kluczowy etap z punktu widzenia istnienia zespołu i jego efektywnej pracy, bo albo zespół się rozpadnie i przestanie efektywnie pracować, albo wyjdzie z tej sytuacji wzmocniony i osiągnie kolejną fazę. Najważniejsza na tym etapie jest rola nauczyciela, który pomaga w rozwiązywaniu konfliktów, „nie pozwala zamiatać pod dywan” istniejących trudności, buforuje emocje i pomaga w takim ich ujawnieniu, które nie rani pozostałych uczniów.
Trzecim etapem formowania się grupy jest faza normowania, określana też fazą współdziałania i spójności. W tej fazie rodzi się autonomia grupy. Następuje znaczne polepszenie stosunków pomiędzy poszczególnymi uczniami. Członkowie grupy wyszli zwycięsko z poprzedniej fazy, więc czują się mocni. Zaczynają lepiej słuchać i komunikować się ze sobą. Potrafią lepiej rozumieć mocne i słabe strony innych. Konstytuują się role grupowe, nieformalny lider zaczyna rozdzielać zadania i obowiązki. Uczniowie zaczynają identyfikować się z zespołem, powstające konflikty służą znalezieniu jak najlepszego rozwiązania sytuacji, często pomagają zbliżyć się do siebie poszczególnym członkom grupy. Wzrasta poczucie bezpieczeństwa poszczególnych uczniów, można zauważyć tendencję do poszukiwania wzajemnej bliskości, wspólnie spędzanego czasu (także poza szkołą), wzrasta zażyłość pomiędzy uczestnikami grupy. Mogą się pojawić drobne kryzysy, ale na ogół szybko udaje się je przezwyciężyć dzięki wzajemnej otwartości.
Kolejnym etapem jest faza wykonywania, czyli realizowania zadań. Grupa, mając już zbudowane struktury, koncentruje się na określonych celach i staje się bardzo efektywnym i silnym zespołem. Współdziałanie przebiega rutynowo według ukształtowanych wzorców. Komunikacja jest wielostronna, ludzie ufają sobie wzajemnie i czują się bezpiecznie. Jest to faza bardzo efektywnej pracy, gdyż na tym etapie uczniowie przedkładają efekt pracy grupowej nad interes własny, powstają nowe normy współpracy, a wspólne osiągnięcia dają dużo satysfakcji. Uczniowie na tym etapie przejawiają dużo własnej inicjatywy i pracują bardzo efektywnie. Pod koniec tej fazy grupa przygotowuje się do zakończenia wspólnej pracy i rozstania.
Ostatnim, ale bardzo ważnym etapem rozwoju grupy, jest faza rozstania. Akcentuje się w niej zakończenie pracy, etap podsumowań i żal związany z koniecznością zakończenia współpracy i rozwiązania zespołu. Ważne jest, aby nauczyciel ułatwił symboliczne pożegnanie się poszczególnych członków grupy oraz podsumowanie pracy poprzez informacje zwrotne od uczestników.
Niektórzy autorzy wprowadzają także fazę opłakiwania jako fazę zerową, czyli mającą miejsce jeszcze przed kształtowaniem się zespołu. Polega ona na tym, że uczestnicy odwołują się do pracy w zespołach, w których byli kiedyś, wspominają, żałują, że poprzednia grupa się zakończyła. W życiu szkolnym widoczne jest to szczególnie w pierwszych dniach po rozpoczęciu nauki w nowej szkole lub na nowym poziomie edukacyjnym np. uczniowie szkół średnich wspominają, jak wspaniałą klasę mieli w gimnazjum lub podstawówce.
Niezależnie od tego, czy znamy poszczególne fazy, czy nie, każda grupa społeczna, a wiec także i klasa szkolna, przez nie przechodzi. Znajomość tych faz oraz umiejętność ich identyfikowania jest warunkiem koniecznym do świadomego kierowania grupą i stawiania jej zadań odpowiednich do właściwego etapu rozwoju.
Pracując z klasą warto nauczyć się rozpoznawać role grupowe, jakie pełnią poszczególni uczniowie. Ma to znaczenie zarówno przy przydzielaniu odpowiednich zadań poszczególnym uczniom, ale także warto wiedzieć, co można zrobić, aby pomóc uczniom, którzy pełnią niesatysfakcjonujące dla nich role grupowe np. kozła ofiarnego. Każda z ról ma bowiem swoje zalety, ale także niesie pewne obciążenie. Różni autorzy nazywają je nieco inaczej, ale można wśród nich wyodrębnić pewne powtarzalne wzorce:
Szef lub lider – jest to osoba zachęcająca innych i motywująca ich do pracy. Często czuwa nad przebiegiem prac. W nowej sytuacji stara się przejąć przywództwo. Porządkuje relacje w grupie, nadaje im ramy, wyznacza cele. Daje dużo korzyści grupie, więc pozostali mogą go wspierać. Jest to też osoba, która źle się czuje w niejasnych relacjach z innymi, często rywalizuje z liderem formalnym. Jeśli koliduje to z jego niezaspokojoną potrzebą władzy, może wprowadzać chaos w grupie.
Ekspert – jest to osoba, która ma dużą wiedzę, często sprawia wrażenie, jakby wiedziała wszystko. Chętnie udziela innym informacji, jest dobrze zorientowana w najważniejszych faktach, datach i wydarzeniach, także związanych z życiem klasy i szkoły. Ważna jest dla niej potrzeba wiedzy.
Mediator lub lider sympatii – daje innym członkom grupy oparcie, zrozumienie, opiekę. Empatycznie reaguje na innych, potrafi wyczuwać nastroje innych i adekwatnie do nich reagować. W sytuacjach konfliktowych pomaga znaleźć porozumienie, dba o zachowanie dobrych relacji w grupie. Często ma jednak trudność z określaniem granic i stawianiem wymagań innym. Nie potrafi w sposób konstruktywny wyrażać własnej złości, często bojąc się reakcji innych, a szczególnie odrzucenia w przypadku ujawnienia własnego niezadowolenia.
Generator pomysłów – jest osobą bardzo kreatywną, pomysłową, której z łatwością przychodzi wymyślanie różnych rozwiązań. Często napędza kreatywność zespołu dzięki zachęcaniu innych do podawania własnych rozwiązań. Zdarza się jednak, że niechętnie podejmuje działanie.
Gwiazda – jest osobą atrakcyjną towarzysko, bezkonfliktową, serdeczną. Potrafi skutecznie zabiegać o uwagę grupy. Wiele osób chce znaleźć się w gronie jej znajomych. Czasem może doprowadzić do powstania destrukcyjnych dla grupy sojuszy i tajemnic.
Buntownik lub outsider – pozostaje na uboczu, często w pozycji obserwatora. Budzi w grupie sprzeczne emocje (chęć opieki lub złość, zaciekawienie lub lęk). Początkowo inni poświęcają mu czas i pracują na rzecz jego trudności, jeśli to nie przynosi efektu, jest izolowany, odrzucany przez grupę. Nie chce lub nie potrafi podporządkować się decyzjom innych, buntuje się zwłaszcza przeciwko decyzjom szefa i większości. Boi się wchodzenia w bliskie relacje, dlatego ma tendencję do izolowania się.
Krytykant – jest negatywnie nastawiony do wszystkiego. Krytykuje, narzeka, we wszystkim szuka słabych punktów, sprawia wrażenie stale niezadowolonego. Może być dla grupy pomocny, jeśli uda się na bazie jego uwag poprawić i udoskonalić zaplanowane działania. Postawa krytyka może spowodować jednak, że zostanie odsunięty od grupy.
Podwykonawca lub dobry uczeń – jest osobą nie wyróżniającą się na tle klasy, często cichą i spokojną. Sam nie wymyśla zadań, nie podejmuje roli kierowniczej, ale powierzone zadania wykonuje sumiennie i starannie. Podporządkowuje się oczekiwaniom i zaleceniom innych. Zależy mu na akceptacji. Za wszelką cenę chce uniknąć odrzucenia. Często prezentuje uległość wobec autorytetu. Trudno mu przyjmować na siebie złość innych i wyznaczać im granice. Jeśli ktoś jest w tej roli zbyt długo, działa na niego destrukcyjnie poprzez wzrost zahamowania i nadmierną kontrolę siebie.
Błazen – jest osobą sprawiającą wrażenie wesołej, nie mającej problemów. Jego zachowanie sprzyja rozładowaniu napięć w grupie poprzez humor i śmiech oraz obracanie w żart poważnych problemów. Źle toleruje napięcie, trudne wydarzenia i tematy. Żartami może blokować pracę na głębszym poziomie, odwracać uwagę od ważnych kwestii. Pozostawanie w tej roli przez dłuższy czas może spowodować, że przez grupę nie będzie traktowany poważnie, a w różnych sytuacjach będzie wymagać się od niego dobrego humoru, nawet jeśli sam, czuje się zupełnie inaczej.
Kozioł ofiarny – często jest osobą nie do końca rozumiejącą, czego inni od niej oczekują. Kanalizuje napięcia z grupy – inni rozładowują na nim emocje, z którymi sobie nie radzą np. złość, lęk. Sam kozioł ma trudność z tolerowaniem lęku, nie rozumie nastrojów panujących w grupie, źle odbiera sygnały dystansowania się i złości. Osobie, która zacznie pełnić taką rolę bardzo ciężko jest się z niej uwolnić bez pomocy z zewnątrz.
W jaki sposób można rozpoznać, jaką rolę pełnią poszczególni uczniowie? Przede wszystkim dzięki obserwacji ich zachowania oraz wzajemnych interakcji podczas funkcjonowania w klasie, na wycieczkach szkolnych, spotkaniach grupowych. Można też posłużyć się ćwiczeniami, które skonstruowane są w taki sposób, żeby uwypukliły role pełnione poprzez uczniów. Jest ich oczywiście bardzo dużo, więc przedstawię tylko kilka z nich. Ich wykonanie warto poprzedzić ćwiczeniami pobudzającymi energię i kreatywność.
Przedstawienie historii
Dobrze na to ćwiczenie zorganizować więcej czasu niż na ogół zajmuje jedna lekcja. Uczniowie mogą korzystać z wszystkich rekwizytów, jakie uda im się znaleźć. Nauczyciel przestawia instrukcję: „Waszym zadaniem jest stworzyć inscenizację opowieści o Waszej klasie. Przedstawienie ma trwać około 20 minut. Ustalcie między sobą role, przebierzcie się i zgromadźcie wszystkie niezbędne rekwizyty do odegrania opowieści, a następnie zaprezentujcie swoją historię.” Po przedstawieniu warto zapytać uczniów, jak czuli się w tym zadaniu, co udało im się zrealizować, a czego nie, co ich zaskoczyło oraz jakie role wyłoniły się w grupie. W czasie wykonywania przez uczniów zadania warto zwrócić uwagę na to, jaki był poziom aktywności poszczególnych osób, jak ze sobą współpracowali/ rywalizowali, kto pozostał bierny, kto przejął rolę dowódcy. Należy zwrócić uwagę, czy i jak zmieniały się role poszczególnych uczniów w czasie zadania.
Dwór królewski
Uczniowie mogą korzystać z wszystkich rekwizytów, jakie uda im się znaleźć. Nauczyciel przestawia instrukcję: „Wyobraźcie sobie, że jesteście w średniowieczu. Waszym zdaniem jest stworzyć wspólne królestwo. Zastanówcie się wspólnie nad rolami, jakie mają pełnić poszczególni członkowie grupy – kto ma być królem, królową, królewną, damą dworu, rycerzem, czarnoksiężnikiem, magiem, błaznem, stajennym itd.” (Można pomóc uczniom w wymienieniu i krótkim omówieniu najważniejszych cech charakterystycznych poszczególnych ról). Po ustaleniu ról warto powiedzieć: „Skoro już wiecie, kto jest kim, niech wasze królestwo ożyje. Macie 10 minut na zaistnienie waszego królestwa.” Po upływie 10 minut nauczyciel mówi: „Dowiadujecie się, że wrogie mocarstwo zamierza napaść na wasze królestwo. Co robicie?” (W czasie całego ćwiczenia nauczyciel obserwuje zachowania poszczególnych uczniów oraz role, jakie pełnią).
Innym wariantem tego ćwiczenia jest opcja, że król jest chory/ król wydaje bal/ nadchodzi trzęsienie ziemi/ zaczyna się epidemia choroby/ król zwiększa podatki tak bardzo, że nie możecie ich zapłacić itp.
Po zakończeniu ćwiczenia należy zapytać uczniów, jak czuli się w trakcie zabawy, jak czuli się w swojej roli, kto miał trudność z wejściem w rolę, jaką rolę poszczególne osoby przybrały podczas pierwszego etapu, a jaką podczas sytuacji kryzysowej, jak przebiegała współpraca w grupie. Warto zwrócić uwagę na to, jakie były role poszczególnych osób, czyje propozycje były przez grupę realizowane, a czyje nie, jaki rodzaj aktywności podejmowały poszczególne osoby w swobodnym działaniu, a jak zachowywały się w sytuacji zagrożenia (nadmierna odpowiedzialność, dystansowanie się, ucieczka, podporządkowanie, współpraca, rywalizacja, działanie samemu itp.)
Tego typu zadań jest oczywiście zdecydowanie więcej, więc każdy nauczyciel może wybrać coś, odpowiedniego dla siebie i własnej klasy. Połączenie informacji płynących z ćwiczenia oraz codzienna obserwacja uczniów, dadzą odpowiedź, jakie role pełni każdy z nich oraz komu należy pomóc w znalezieniu dla siebie innej roli. To, że jakiś uczeń w chwili obecnej pełni daną rolę, nie oznacza wcale, że będzie w niej już do końca. Szkoła jest bowiem specyficznym środowiskiem, w którym panuje duża rotacja członków zespołu. Każdy nowy rok szkolny wiąże się ze zmianami w obrębie klas, kogoś ubywa, a kogoś przybywa. Zmienia się nauczyciel, wychowawca, a więc formalny lider. Zmiany dotyczą również pozostałego grona pedagogicznego, trójek klasowych, rady rodziców itp. Stąd faza opłakiwania i rozstania jest bardziej odczuwalna, niż w innych grupach, bo odbywa się cyklicznie. Często wystarczy zmiana jednej osoby, aby zespół zmuszony był do przechodzenia od nowa przez wszystkie fazy. Co prawda, odbywa się to krócej, ale jednak w rzeczywistości szkolnej, może oznaczać, że co roku 1 września zaczynanie się od nowa. Zdarza się także taka sytuacja, że odejście jednego z członków zespołu, może oznaczać znaczne zwiększenie produktywności w klasie, szczególnie kiedy dotyczy to osoby pełniącej destrukcyjną dla grupy rolę. Coroczne zmiany zachodzące w klasie i szkole, mogą być także potężnym narzędziem zmian na lepsze. Trzeba to tylko dobrze wykorzystać, a zrobienie tego jest znacznie łatwiejsze, kiedy dysponuje się odpowiednią wiedzą.
Bibliografia:
„Psychodrama w psychoterapii” Sylwia Stankiewicz i Katarzyna Tomczak, GWP 2012 Sopot
„Podstawy terapii grupowej” pod red. Harolda S. Bernarda i K. Roya MacKenziego, GWP 2000 Gdańsk
„Potrafię , wiem, znam – radę sobie dam” Podręcznik dla nauczycieli biorących udział w projekcie.
Opracowała: Wioleta Barsznica
16-10-2018