Czwarta klasa przypada na okres średniego wieku szkolnego. Dzieci w tym okresie z jednej strony powinny już dobrze znać zasady rządzące życiem szkolnym, być przystosowane do spędzania czasu w szkolnej ławce, odrabiania zadań i stosowania się do ustalonych zasad. Z drugiej strony czwarta klasa to dla nich okres dużych zmian – nowy wychowawca, przedmioty, a czasem i budynek czy klasowi koledzy ulegają zmianie. Dziecko w tym wieku zyskuje na samodzielności – jest już w stanie zapamiętać co ma na zadanie, dotrzeć do szkoły jeżeli warunki na to pozwalają, ocenia co jest dobre a co złe.
Zmiany te zachodzą u dzieci z różną prędkością. Wstępuje duże różnicowanie pomiędzy poszczególnymi jednostkami. Dojrzewanie zależy od czynników biologicznych (rozwój fizyczny, rozwój układu nerwowego) i środowiskowych (środowisko szkolne, domowe, grupa rówieśnicza). Dzieci w tym wieku rosną ok. 5-8 cm w ciągu roku i przybierają na wadze ok 3 kg. Dziewczynki zaczynają dojrzewać średnio 2 lata wcześniej niż chłopcy. W klasie czwartej możemy mieć więc dziewczynki będące na różnym etapie dojrzewania oraz chłopców u których ten etap się jeszcze nie rozpoczął. Problemy mogą pojawić się w sytuacji znacznego przyśpieszenia dojrzewania u pojedynczych dzieci. Wiązać się to może z poczuciem inności, brakiem akceptacji dla własnego ciała i zachodzących w nim zmian. Dzieci w tym wieku potrzebują, więc rzetelnej wiedzy na temat dojrzewania i zmian z nim związanych. Ważne, aby jedynym źródłem tej wiedzy nie stał się Internet. Nauczyciele i rodzice bowiem mogą dostarczyć dojrzewającemu człowiekowi więcej rzetelnej i prawdziwej wiedzy, pomóc z opanowaniem lęku przed zmianami.
Najczęstsze w tym wieku problemy zdrowotne jakie się pojawiają to alergie, astma czy otyłość. O ile te pierwsze uznawane są za niezależne od osoby i zwykle spotykają się z akceptacją ze strony rówieśników o tyle dzieci otyłe borykają się z odrzuceniem i wyśmiewaniem. Dzieci często są gotowe przypisywać swoim otyłym kolegom negatywne cechy i uważać ich za winnych swojej sytuacji. Warto więc, mając w klasie dziecko z nadwagą, zwracać szczególną uwagę na reakcje rówieśników na jego wygląd czy fizyczną sprawność, tak aby zapewnić mu bezpieczne i akceptujące środowisko. W tym okresie warto szczególną opieką otoczyć również inne grupy dzieci zagrożone odrzuceniem: nieśmiałe, mające trudności z kontrolowaniem emocji. Dzieci odrzucane często bowiem, albo wycofują się albo przejawiają zachowania agresywne, co dalej nasila izolację od grupy. Są to więc osoby które wymagają wsparcia i pomocy w nawiązywaniu relacji rówieśniczych. Najbardziej lubiane są dzieci życzliwe, pomocne, nieagresywne, panujące nad emocjami. Przyjaźnie stają się trwalsze i rozumiane jako relacja, która wymaga wspólnego spędzania czasu, zabawy, wzajemnej pomocy, zaufania, powierzania sekretów.
Grupa rówieśnicza staje się dla czwartoklasistów coraz ważniejsza, jednak zazwyczaj to rodzice nadal są głównymi gwarantami poczucia bezpieczeństwa i bliskości. W grupie klasowej nadal widoczna jest segregacja płciowa. Dzieci traktują własną płeć jako lepszą, myślą o drugiej płci kierując się stereotypami, wybierają do zabaw czy grup klasowych osoby tej samej płci.
Między 10 a 12 rokiem życia następuje intensywny rozwój synaps oraz mielinizacja szczególnie w obrębie płatów czołowych odpowiedzialnych za logiczne myślenie, planowanie, powstrzymywanie reakcji oraz ustalanie priorytetów zadań. Dzieci w tym wieku zaczynają nabywać umiejętność ustalania formy i kolejności odrabiania zadań i się do tego stosować. Oczywiście nadal pojawiają się w tej sferze niedociągnięcia. Czwartoklasiści często potrzebują jeszcze pomocy w rozplanowaniu materiału do nauki, wyborze kluczowych treści.
W tym okresie rozwija się u dzieci samoregulacja. Zaczynają być one w stanie podporządkowywać się nakazom rodziców również bez ich bezpośredniego nadzoru. W wyniku tego zyskują więcej swobody. Dzieci zaczynają być również zdolne do konceptualizacji emocji, czyli dokonywania refleksji nad własnymi emocjami, werbalizowania myśli dotyczących emocji. U dzieci pojawia się zdolność do dystanasowania się poznawczego – są świadome mechanizmów powstawania emocji oraz wiedzą o tym jak nad nimi panować. U czwartoklasistów pojawiają się refleksje nad własnym stanem emocjonalnym, stanem emocjonalnym innych osób. Dzieci stają się zdolne do pomocy innym w radzeniu sobie z doświadczają nieprzyjemnych emocji. Dzieci, które mają temperamentalne trudności z kontrolą impulsów zwykle później nabywają te kompetencje i potrzebują wsparcia otoczenia w tym zakresie. Dzieci funkcjonują zazwyczaj na poziomie moralności konwencjonalnej. Oceniają jakie czyny są dobre lub złe w odniesieniu do zasad panujących w ich grupie społecznej. Dzieci zachowują się w określony sposób aby uniknąć odrzucenia czy niezadowolenia ze strony ważnych dla nich osób. Potrafią obserwować i wyciągać samodzielnie wnioski, o tym, co jest w danej grupie akceptowane, a co nie. Uczą się spostrzegać sytuację z perspektywy innej osoby. Są zdolne do empatii wobec drugiego człowieka.
U tym okresie następuje również rozwój koordynacji wzrokowo-ruchowej i ruchów precyzyjnych. Czwartoklasiści są dużo sprawniejsi w rzeczach, których się do tej pory uczyli (pianie, wycinanie, malowanie, gra w piłkę czy na instrumencie).
Mimo, że czwartoklasista rozwija w tym okresie życia wiele umiejętności, ciągle są one jednak niedoskonałe. Należy pamiętać, że dzieci w tym okresie potrzebują indywidualnego podejścia, wyważenia na ile są w stanie otrzymać pewną dozę samodzielności przy zachowaniu poczucia bezpieczeństwa i wsparcia od kluczowych dla nich osób. Ważne jest pamiętanie o tym, by dzieci miały ciągle możliwość poświęcania czasu na zabawę, odpoczynek i przebywanie w grupach rówieśniczych. Są to bowiem okazje do rozwijanie wielu kompetencji społecznych, uczenia się ról, gospodarowania czasem.
Opracowała:
Jolanta Gierlach-Jurczak
Bibliografia:
- Brzezińska I. (red). Niezbędnik dobrego nauczyciela. Rękosiewicz M., Jankowski P. Rozwój dziecka. Środkowy wiek szkolny., IBE
- Domagała-Zyśk E., Knopik T., Oszwa U., Diagnoza funkcjonalna rozwoju społeczno-emocjonalnego uczniów w wieku 9-13 lat., ORE