Środowisko rodzinne jest podłożem, na którym rozwija się człowiek. To w rodzinie nawiązujemy pierwsze kontakty i zdobywamy pierwsze doświadczenia. Rodzina stanowi źródło naszego rozwoju biologicznego, psychicznego i społecznego. To wszystko, czego doświadczamy w pierwszych relacjach rodzinnych ma istotny wpływ na nasze przyszłe życie, w tym również na naszą kondycję psychiczną.
Badania nad wyższymi czynnościami nerwowymi ujawniły ciekawą prawidłowość nazwaną prawem pierwszych połączeń. Mówi ono, że pierwsze przeżycia dziecka stają się modelem dla późniejszych doświadczeń, co więcej, są ,, zapisami ‘’ nie do wymazania, zwłaszcza jeżeli dotyczą kontaktów społecznych. Badania mające na celu dotarcie do genezy wielu zaburzeń i nieprawidłowości rozwojowych oraz praktyka terapeutyczna prowadzą do wniosku, iż częstym źródłem tych indywidualnych i społecznych problemów jest dysfunkcyjna rodzina. Przywołując ten termin zazwyczaj myślimy o takich systemach rodzinnych, w których występują przemoc, alkoholizm, szeroko pojęta przestępczość bądź inne tzw. patologie społeczne. Oczywistym jest, że wszystkie wymienione czynniki zaburzają wychowawczą funkcję rodziny, przynoszą niepowetowane straty zdrowotne i emocjonalne, uniemożliwiają prawidłowy rozwój dziecka, które z traumami dzieciństwa mierzy się zazwyczaj przez całe dorosłe życie.
Zastanówmy się, czy zwykła, ,,dobra rodzina’’, w której nie ma tak drastycznych dysfunkcji, potrafi zapewnić dziecku odpowiednie środowisko wychowawcze? Czy relacje z najbliższymi osobami wyposażą dziecko w niezbędne umiejętności społeczne i adaptacyjne? Czy rodzice staną się modelami korzystnych postaw życiowych, które w przyszłości zapewnią młodemu człowiekowi dobrostan i zdrowie psychiczne?
Żeby odpowiedzieć na te pytania, trzeba w pierwszej kolejności przyjrzeć się, jakie środowisko domowe stworzyli dziecku rodzice. To oni właśnie budują atmosferę wychowawczą, w której wzrasta i rozwija się mały człowiek. Poczynając od pierwszych dni życia dziecka, członkowie rodziny wywierają wpływ na jego psychikę i prawidłowy rozwój. O stosunkach między dziećmi a rodzicami decydują przez długi czas sami rodzice. To właśnie oni budują atmosferę bezpieczeństwa, pewności i akceptacji, dzięki której dziecko czuje się kochane, ważne i akceptowane. W takiej rodzinie dziecko uczy się zaufania do rodziców, wie, że może liczyć na ich pomoc i zrozumienie. Rodzice szanują jego dziecięce potrzeby i uczucia, nie stawiają wygórowanych oczekiwań, ale podążają za możliwościami rozwojowymi dziecka. Rodzice zaspokajają zarówno podstawowe życiowe potrzeby dziecka, jak i potrzeby wyższego rzędu; biorą udział w jego zajęciach, wspólnie spędzają czas, interesują się postępami szkolnymi, znają środowisko rówieśnicze, potrafią wspierać zainteresowania i ambicje dziecka. W tak funkcjonującej rodzinie wspólnie omawia się ważne plany i decyzje.
Rodzice okazują swoje uczucia, zwierzają się dziecku z własnych zamierzeń, przemyśleń i poglądów – czynią to oczywiście, w zakresie uwzględniającym wiek dziecka.
Bardzo ważną kwestią budującą prawidłowe relacje rodzinne jest komunikacja, która zwłaszcza w odniesieniu do dzieci powinna być otwarta, spójna i jednoznaczna.
Dzięki doświadczeniom konstruktywnej komunikacji w rodzinie dziecko uczy się, że może bezpiecznie ujawniać swoje uczucia, wyrażać potrzeby i poglądy. Ma też pewność, że jest właściwie rozumiane i samo potrafi adekwatnie odczytywać werbalne i niewerbalne komunikaty otoczenia. Dzięki takiej komunikacji możliwe jest zarówno wzajemne skuteczne porozumiewanie się, jak i respektowanie postaw i odczuć drugiej osoby, co stanowi jedne z ważniejszych przesłanek prawidłowych relacji międzyludzkich.
Jednym z kluczowych zagadnień związanych z kształtowaniem się pozytywnych relacji między członkami rodziny jest kwestia poczucia własnej wartości rodziców i dzieci. Niska samoocena rodziców wpływa na sposoby porozumiewania się w rodzinie, wytwarza reguły komunikacji opartej o lęk, małe poczucie własnej wartości, brak poczucia sprawstwa i autonomii. W takiej rodzinie, dla zachowania pozornego bezpieczeństwa, unika się trudnych tematów mogących stanowić problem. Wzrastające w takiej rodzinie dziecko uczy się zaprzeczania i tłumienia uczuć, blokuje możliwość konfrontowania się z uczuciami, nie potrafi nazywać i wyrażać emocji, które przeżywa.
Przez pierwsze lata życia dziecka jego poczucie wartości i sprawczości kształtowane jest niemal wyłącznie przez rodzinę. Jeżeli rodzice zadbają o wyposażenie dziecka w pozytywne doświadczenia emocjonalne, adaptacyjne i społeczne, możemy przypuszczać, że młody człowiek w przyszłości łatwiej poradzi sobie z niepowodzeniami, trudnościami czy traumami, łatwiej będzie nawiązywał dobre relacje z innymi i prezentował korzystne dla własnego dobrostanu postawy życiowe.
Światowa Organizacja Zdrowia definiuje zdrowie psychiczne jako stan dobrego samopoczucia, dzięki któremu człowiek może realizować swoje potencjalne zdolności, potrafi radzić sobie z normalnymi stresami życiowymi, może efektywnie pracować oraz nawiązywać relacje i współdziałać z innymi. W osiągnięciu takiego dobrostanu psychicznego pomagają te wszystkie pozytywne doświadczenia, które wynosimy z relacji rodzinnych. Prawidłowe więzi emocjonalne z rodzicami są jednym z najważniejszych czynników chroniących zdrowie psychiczne dziecka, dlatego tak istotne jest budowanie i pielęgnowanie dobrych relacji między członkami rodziny.
Od kilku lat Miejska Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna realizuje program ,,Szkoła dla Rodziców i Wychowawców’’. Prowadzony w grupach cykl warsztatów poświęcony jest budowaniu kompetencji rodzicielskich i wychowawczych oraz wspieraniu korzystnych dla funkcjonowania rodziny mechanizmów rozwojowych. W programie tym brali udział dyrektorzy krośnieńskich szkół i przedszkoli, psycholodzy i pedagodzy szkolni, rodzice, opiekunowie, wychowawcy. Dzięki aktywnemu uczestnictwu w warsztatach umiejętności wychowawczych – mogli oni pogłębić swoją wiedzę i praktyczne oddziaływania wychowawcze, a niejednokrotnie także zmodyfikować stosowane wcześniej sposoby budowania relacji z dzieckiem. Uczestnicy zajęć i absolwenci Szkoły dla Rodziców i Wychowawców informują nas, że chętnie wcielają w życie swoich rodzin poznane na warsztatach metody wychowawcze oparte na wzajemnym szacunku, akceptacji, uważności na potrzeby dziecka.
Niestety, sytuacja związana z pandemią uniemożliwiła nam w tym roku kontynuowanie programu w formule zajęć grupowych. Z rozmów z rodzicami wynika, że wielu z nich interesuje się tematyką wspierania własnych kompetencji wychowawczych.
W związku z powyższym proponujemy Państwu możliwość indywidualnych konsultacji z pracownikami poradni prowadzącymi zajęcia w Szkole dla Rodziców i Wychowawców – w formie tradycyjnej lub online.
Urszula Ostafil
Psycholog
Bibliografia :
- Faber, E. Mazlish: Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, Media Rodzina, Poznań 1996.
P.C. Kendall: Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
- Sakowska: Szkoła dla Rodziców i Wychowawców, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej, Warszawa 2008.
- von Schoenebeck: Antypedagogika, Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza, Warszawa 1994.
- Satir: Terapia rodziny, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000.
- Satir: Rodzina. Tu powstaje człowiek, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000.